هفت برهه تاریخی در سینمای مسعود کیمیایی - وبلاگ نیما

به گزارش وبلاگ نیما، تدوین فیلم های کیمیایی از منطق خارج می شوند، دوربین عاصی می گردد و نسخه ضعیفی از اکسپرسیونیسم را تداعی می نماید. با متروپل کیمیایی و پولادش آماج نقد های تند قرار می گیرد و با قاتل اهلی، اهالی رسانه برای کیمیایی اهلیتی قائل نمی شوند.

احسان زیورعالم| کیمیایی کارگردان مهمی برای سینمای ایران است، چه بخواهیم و چه نخواهیم در موردش حرف می زنیم. اگر از سبک و سیاقش بدمان بیاید با ذکر دلیل می گوییم و تاکید می کنیم این سینمای کیمیایی است و اگر خوش مان بیاید دیالوگ هایش را به کار می بریم.

شاید هیچ کارگردانی به اندازه کیمیایی زبانش وارد زبان عامه مردم نشده باشد، حتی اگر فیلم هایش را ندیده باشند. هنوز مونولوگ بهمن مفید در قیصر کار می نماید، حتی در کلیپ های حکومتی.

هنوز تصویر ما از رفاقت، تصویری کیمیایی وار است، چه شکل کلاسیکش و چه شکل مدرنش. شاید برای همین است که هر سال تولد دریافت برای کیمیایی در میان رفقایش باب است. این نوشتار نگاهی است هر چند گذرا به هفت برهه تاریخی سینمای کیمیایی؛ سینمایی که می توان برایش کتابی مفصل نگاشت.

1- مردان از زنان زاده می شوند

تنها یک کارگردان به یاد می آورم که تک فیلمی ساخته و ناگهان هم دیگر فیلم هایش علیه همان تک فیلم است. مسعود کیمیایی در اولین فیلمسازی اش، بیگانه بیا را با تاثیر از جوامع روشنفکری و نیم نگاهی به فروغ فرخزاد می سازد. در مرکز فیلم فرنگیس داستان دو برادر اشراف زاده را روایت می نماید که در مواجهه با او به کشمکشی آرام می رسند. برادر ها متضاد یکدیگرند و هر دو فرنگیس را دوست دارند.

تا اینجای کار شما را به یاد غزل می اندازد؛ اما در اینجا خبری از اتحاد برادر ها نیست. در عوض بیگانه بیا داستان پاشش است، چیزی که تا به امروز کیمیایی علیه آن بوده. مهم تر از همه آنکه فیلم زنانه است، چه در فرم و چه در روایت.

راوی فیلم یک زن است و در بیان هم به آن شیوه آزاد زنانه پایبند است. نه خبری از آن استعاره ها و کنایه های آنچنانی است و نه خبری از کتک کاری و خشونت. سال ها بعد فرنگیس هم در غزل مرد می گردد تا تنها راوی زن کیمیایی این گونه وارد دنیای مردانه گردد.

2- مرگ یک کلاه مخملی

شاید کسی در میان عوامل فیلم تصورش را هم نمی کرد دومین ساخته کیمیایی به مهم ترین ساخته اش بدل گردد. یک تغییر ناگهانی از سینمای شاعرانه، شاید یادگار روز های بودن پیش مارسل کارنه به سینمایی خشن و زمخت تغییر ماهیت دهد. بهروز هم رنگ عوض می نماید، رنگی که برای سال ها با او ماند و شمایلی از او ساخته که زدودنش از ذهن عمومی ناممکن شده است.

شمایل قیصر که هنوز ریختارش سبک و سیاقی است میان مردم. کفش پاشنه دار و شقیقه های پهن با مو های نسبتا کوتاه، شاید اولین تیپ و مد رسمی در ایران باشد که نام و عنوانی با خود حمل می کرد: تیپ قیصری. گویا عصر جاهلان به سر آمده بود و قهرمان بزن بهادر تازه مردی بود عاصی از شرایط اجتماعی.

شاید برای همین بود که به جای یکی از برادران آب منگول، این پلیس بی کنش کل فیلم بود، قیصر را به ضرب گلوله از پای در می آورد، قیصری که با دستان خالی هر سه برادر قاتل را سر به نیست می نماید. نابرابری اجتماعی، به نابرابری قضایی و سیاسی هم ختم می گردد.

نتیجه همه این حرف ها ساخته شدن کلیدواژه فیلمفارسی توسط دکتر کاوسی، منتقد شهیر آن روزگار بود. هر چند کاوسی خودش هم فیلمفارسی ساخت؛ اما مدل کیمیایی ابدی شد و فیلمساز مهم تری به دنیا معرفی کرد: عباس کیارستمی.

3- روزی که فردین ریش گذاشت

همگان غزل را برای به کار دریافت محمدعلی فردین و حضور یک شمایل فیلمفارسی در فیلمی موج نویی تحسین می نمایند. فردین، کشتی گیر سابق و علی بی غم آن روزها، دیگر اعتبار گذشته اش را نداشت و خودش از شمایل مانده بر صورتش عاصی بود. وقتش رسیده بود دنیای تازه ای را تجربه کند و گویا بهترین موقعیت همکاری با مسعود کیمیایی بود که در بین موج نویی های سینمای ایران از همه شناخته تر و کمی هم بازاری تر بود.

داستان عشق دو برادر نسبت به یک دختر و رقابت میان شان را کیمیایی سال ها پیش در بیگانه بیا تجربه نموده بود؛ اما این بار باید در بستر مردانه ای رخ می داد، جایی که غزل با آن همه زنانگی اش، یک مرد است. زبان و کنش او با وجود همه لوندی ها، مردانه خوانش می گردد. اوج ماجرا هم می گردد زمانی که زین العابدین در مواجهه با یک عشق مشترک تصمیم به قتل غزل می گیرد و غزل نمی داند چه باید کند.

او به یک خودآگاهی قهرمانان مرد کیمیایی می رسد. تصویر فردین با آن ریش و شمایل مرد جنگل، شمایلی ابدی برای خوش چهره سینمای پیش از انقلاب شد، شمایلی که پس از انقلاب با آخرین فیلمش، برزخی ها تکرارش کرد و تمام.

4- آن یهودی ایرانی بود

هنوز در سینمای ایران با گذشت بیش از 30 سال، کسی به موضوع یهودیت در ایران نپرداخته است. از همین رو سرب کماکان فیلم یکتایی است. فیلمی که می توانست شبیه به آثار تاریخی تیپیکال - کیف انگلیسی یا معمای شاه- صرفا روایتگر یک برهه تاریخ معاصر باشد، در عوض به روایتی جنایی بدل می گردد.

فیلم کمی یادآور رئالیسم شاعرانه کارنه و همکاری هایش با ژان گابن است؛ اما این بار کیمیایی همه چیز را ایرانیزه می نماید. دو چهره جوان را به خدمت می گیرد که سیاست های آن روز مانع از ستاره شدن شان می گردد و یک هادی اسلامی جادویی رو می نماید که دیر شناخته شد، دست هر چند به تندیس فجر نرسید؛ اما در نیویورک از خجالتش در آمدند.

سرب 30 سال پیش نشان داد برای دراماتیزه کردن وقایع تاریخی نیازی نیست مستند بود، می توان قصه گفت؛ حتی اگر جایی مرد مسلمان برای رسیدن به حق خود را قربانی پسر جوان یهودی کند و سینه اش میزبان سرب گردد. هر چند درونمایه جنایی همیشه در آثار سینمایی کیمیای حی و حاضر بوده؛ اما دیگر چنین نزدیک و ملموس یک نیروی نظامی در آثار کیمیایی احساس نشد. در سینمای کیمیایی نیروی نظامی عموما نیرویی در سایه است.

5- ضیافت دوم خرداد

در آستانه تغییرات ساختاری در شرایط فرهنگی و اجتماعی ایران، سینما چندان تمایلی به نشان دادن این تغییرات نداشت. اندک کارگردانانی دوربین خود را بر شرایط اعتراضی نسبت به سیاست های دولت وقت متمرکز می کردند.

اساسا هنر در پی سیاست های ارشاد وقت، محافظه کارانه رفتار می کرد؛ اما ایران در حال تغییر بود. کیمیایی در سه فیلم متوالی در سال های منتهی به دوم خرداد، تصویری از تغییر نگاه جوان ها به دنیا اطراف شان می سازد. هر چند فیلم درگیرو دار کلیشه های کیمیایی است؛ اما حداقل شمایل ها عوض می شوند.

در این میان ضیافت متفاوت از مرسدس و سلطان است. فیلمی که حواشی پس از ساختش و ارتباطش با سیستم اطلاعاتی، خودش یک فیلم می گردد، اشاره ای است به تغییر نگاه نسل. جایی که شش رفیق، طبق وعده ای پیشاانقلابی در مغازه یک ارمنی گرد هم می آیند؛ اما انقلاب هر یک از آنان را بدل به شخصیتی متفاوت نموده تا جایی که یکی مامور شده و در پی یافتن نفر دیگری از جمع است. همه این رویداد ها نیز با موسیقی آرتوش همراه می گردد، همان موسیقی که سال ها به واسطه انقلاب تغییر نموده بود.

فیلم یک علامت از بازگشت بعضی المان ها و تصاویر پیشاانقلابی، شاید یک پیش بینی. دو سال بعد تغییرات یک روی خود را نشان می دهد، جوانان عاصی تغییرات سیاسی مهمی را رقم می زنند. گویی شخصیت هایی که کیمیایی با پارسا پیروزفر و رامین پرچمی آفریده بود، مجازی از تحول خواهی روز ایران می گردد؛ اما یک وجه مغفول همان موسیقی نوستالژیک آرتوش بود.

30 سال بعد معین می گردد چگونه نادیده دریافت شرایط فرهنگی، موجب احیای المان های پیشاانقلابی شده است، شرایطی که کسی فکرش را هم نمی کرد، حتی آنکه پیچ رادیو را برای پخش آرتوش چرخانده بود.

6- اعتراض آزاد می گردد؟

با روی کار آمدن دولت اصلاحات حجم وسیعی از فیلم های روی پرده سینما به معضلات جوانان ختم می گردد. ترکیب های جادویی آن سال ها فروش های خوبی هم به ارمغان می آورد. کلیت فیلم های عصیان نسل تازه ای بود که با فراغت از جنگ می خواست همانند دیگر هم نسلانش، در کشور های دیگر زندگی کند.

مهم ترین مشکل نیز عاشقی بود، جوان تر ها نمی توانستند زیر سایه سختگیرانه سیستماتیک عاشق باشند. کلیشه ای ترین تصویر آن روز ها گروهی جوان بود که ساز به دست می زدند و می خواندند و ناگهان پلیس یا نیرو های فشار لباس شخصی وارد می شدند و بساط خوشی به ضرب و شتم خلاصه می شد.

اما کیمیایی در چنین فضایی ساز مخالف زد. با آنکه زوج میترا حجار و محمدرضا فروتن آن روز ها جادویی به حساب می آمد؛ اما کیمیایی یک لات غیور را هم وارد می نماید. مردی از گذشته که حالا با گذشت چندین سال، دنیایی متفاوت در برابر خود می بیند. او که به ذکر به سلامتی هم بندی هایش آزاد شده بود، توان زیستن در دنیای امروز را ندارد. نه اینکه او با جوان تر ها مخالف است، او معترض است به تغییر و حالا که تغییر شکل گرفته، معترض است به بازدارندگان تغییر.

شخصیت اصلی با بازی داریوش ارجمند، داش آکلی از گور برخاسته است که مرجانش را می بیند؛ اما باز باید قربانی گردد. هنوز دستش به تیزی می رود و جانش برای خانواده. دوتایی آدم بد های کیمیایی در فیلم، ترکیبی از بد های گذشته و بد های امروز است. برای اولین بار کاکا رستم های قجری نمونه مدرن شان را می یابند، کسانی که می زنند و می فرایند.

7- حکم به سرانجام تلخ

سال 1383، با نزدیک شدن به سرانجام دوران اصلاحات شکل فیلمسازی کیمیایی نیز تغییر اساسی می نماید. در چرخشی ناگهانی از جنوب شهر و بافت قدیمی تهران، همه چیز به سمت شمال شهر و طبقه نوکیسه کشیده می گردد. گویی قرار بود کیمیایی که خود ساکن آن بالا ها شده بود، درباره همسایه هایش فیلم بسازد.

فیلم هایی که دیگر شاعرانگی مختص به او را نداشت و رنگ و بویی نئونوار به خود گرفته بود. آدم بد های فیلم، نوکیسه های تازه به دوران رسیده ای بودند که با رانت و امتیاز های دولتی، بهره بردن از کانال های قاچاق و زندگی شبیه به گنگ های نیویورکی دنیایی متفاوت از کلیت ایران آفریده بودند.

همه چیز هم با حکم آغاز می گردد. سبک فیلم به مذاق منتقدان خوش نمی آید. فیلم با شکل خاصی از موسیقی روز عجین می گردد تا رضا یزدانی از آن سال به بعد پای ثابت آثار کیمیایی گردد.

تدوین فیلم های کیمیایی از منطق خارج می شوند، دوربین عاصی می گردد و نسخه ضعیفی از اکسپرسیونیسم را تداعی می نماید. با متروپل کیمیایی و پولادش آماج نقد های تند قرار می گیرد و با قاتل اهلی، اهالی رسانه برای کیمیایی اهلیتی قائل نمی شوند.

رفاقت ها دیگر بوی خوش گذشته نمی دهند، نه در فیلم های کیمیایی و نه در دنیای بیرون از فیلم هایش، رفقا به هم پشت می نمایند و شاید جرم یک استثنا در این میانه باشد. جایی که با رفاقت تنها جایزه فجر کیمیایی به او اهدا شد، بدون آنکه پرده های فرو افتاده پشت سر او را بنگرند.